Het CBS kwam tot nu toe jaarlijks met een jaarrapport over de oversterfte. Voor het laatst op 25 januari 2023: 2022 derde jaar op rij met oversterfte. Dit jaar blijft het kennelijk uit, het zou de titel moeten krijgen: 2023 vierde jaar op rij met oversterfte.

Maar nu is er een probleem, want na de overname per 2024 door het RIVM van de rapportage van oversterfte, is de rekenwijze voor het bepalen van de oversterfte met terugwerkende kracht aangepast. De titel zou dan nu moeten worden: 2023 eerste jaar zonder oversterfte sinds corona en dat zal vele statistici bij het CBS te veel gevraagd zijn. Hoe zit dat?

Sterftekans

Alles draait hier om de sterftekans. Het aantal mensen dat je verwacht te gaan overlijden in een kalenderjaar is het product van het aantal inwoners en de kans dat deze zullen overlijden. Dat is in beginsel dus eenvoudig, want het aantal inwoners in Nederland is bekend via het bevolkingsregister. De kans om te overlijden is al ingewikkelder, want die is afhankelijk van de leeftijd en het geslacht. Ook verandert deze kans voortdurend in de tijd. Heel langzaam stijgt onze levensverwachting. Willen we de voorspelling nauwkeurig doen, dan moeten we die kansen per leeftijd en per geslacht voor elk jaar in kaart brengen. Zo doet het CBS dat en zo doen wij dat ook.

Zie onze berekeningen daarbij als een controle op wat het CBS altijd heeft gedaan. Het is dus niet verrassend dat onze berekeningen uitkomen op vrijwel dezelfde prognose. Onze bevindingen hebben we gepubliceerd in een artikel op ResearchGate. Dit is een voorbeeld van een prognose:

We zien hier de gemiddelde kans om te overlijden langzaam afnemen in de tijd. De blokjes zijn de werkelijke kansen berekend in een jaar en de streepjeslijn is de trend door de jaren heen. Dat is een vrijwel rechte lijn en die trekken CBS en wij door als prognose voor de jaren tijdens de epidemie.

De oorzaak voor het langzaam dalen van de sterftekans zal divers zijn. Betere gezondheidszorg en betere voeding kunnen een rol spelen, maar ook het klimaat. Bekend is dat sterfte samenhangt met temperatuur, dus kan een gunstige rol spelen bij onze levensverwachting. Maar dat is speculatie.

Waar het om gaat, is of deze cijfers gebruikt mogen worden als voorspelling voor de sterfte vanaf 2020, waar we dus eigenlijk op “gegist bestek” moeten varen vanwege corona. We weten niet of de heel langzaam dalende trend er ook geweest zou zijn zonder corona. De meest waarschijnlijke voorspelling is dat het dicht bij de waarheid geweest zou zijn zonder corona. Maar zeker weten doen we het niet, dat zal ook het CBS wel vinden. Maar wat vindt het RIVM hiervan?

Het RIVM

Het RIVM is vanaf 1 januari 2024 verantwoordelijk voor het berekenen van de oversterfte en zij gaan dat doen op gelijke wijze als voor de coronapandemie, toen er alleen nog maar “normale sterfte” was en af en toe een griepepidemie. Ik schreef hierover dit artikel: Oversterfte: van CBS naar RIVM. Door deze rekenwijze wordt vanaf 2023 de oversterfte vrijwel geneutraliseerd met een sterk verhoogd baseline. Deze grafiek brengt het in beeld:

De blauwe en oranje staven zijn de prognoses van het CBS en ons eigen rekenmodel. Het CBS komt telkens iets lager uit en resulteert dus in een iets hogere oversterfte.

Vanaf 2023 moeten we dus rekening houden met de prognose van het RIVM. In 2023 is deze prognose al bijna gelijk aan de werkelijke sterfte, waarmee dus de oversterfte weer binnen de bandbreedte zit. Omdat het CBS haar prognoses voor 2023 nog op de juiste wijze heeft berekend, zitten het CBS en wij nog steeds op dezelfde lijn. Maar voor 2024 heeft het CBS haar prognose gelijk gemaakt aan die van het RIVM.

Omdat de trend op dit moment is dat de oversterfte weer gaat dalen, zal het RIVM voor 2024 een flinke ondersterfte moeten rapporteren.

Oversterftemonitor Nederland

Om de oversterfte toch op verantwoorde manier te kunnen blijven volgen, hebben we de Oversterftemonitor Nederland opgezet. Op deze wijze kan iedereen wekelijks de eerlijke oversterfte blijven volgen.

De gevolgde rekenwijze is beschreven op zowel LinkedIn als op de Oversterftemonitor Nederland zelf. De sterftecijfers zelf zijn van het CBS, de baseline is gebaseerd op de rekenwijze van het RIVM, maar “geijkt” op de vergrijzing volgens CBS en ons eigen model.

Oversterftedebat

Eind februari wordt er in de Tweede Kamer gedebatteerd over de oversterfte. Nu de samenstelling na de laatste verkiezingen drastisch is gewijzigd, is er wel een meerderheid die bereid is om er over te spreken. In dat licht lijkt het een politieke keuze om het rapporteren van de oversterfte met terugwerkende kracht bij het RIVM neer te leggen. “Er is geen oversterfte meer sinds 2023” zegt nu het RIVM. We kunnen ons niet aan de indruk onttrekken dat dit een laatste steuntje in de rug is voor de demissionaire minister voor volksgezondheid: “Er is geen oversterfte”. Aan het parlement de taak om de waarheid te achterhalen.

We kunnen ons goed voorstellen dat het CBS nu in een onmogelijke positie zit. Hun laatste rapport: 2022 derde jaar op rij met oversterfte zou gevolgd moeten worden door het rapport: 2023 vierde jaar op rij met oversterfte, immers de wekelijkse oversterftecijfers van het CBS lieten nog steeds oversterfte zien. Maar nu wordt er van het CBS verwacht dat ze in lijn gaan rapporteren met het RIVM die geen oversterfte meer ziet, een onmogelijke opdracht. Als ik verantwoordelijk zou zijn voor de cijfers van het CBS, zou ik de handdoek ook in de ring gooien: er komt geen rapport.