Het wordt steeds gekker met de cijfers van het CBS. Er is iets heel vreemds aan het gebeuren als we kijken naar sterftecijfers die we vinden op de website van CBS.
Waar gaat het om? In 2020 heeft het CBS (terecht) de rapportage voor de te verwachten sterfte overgenomen van het RIVM. Immers, het RIVM baseerde de verwachtingen op de sterfte van de 5 voorgaande jaren en vanaf de komst van het coronavirus zouden de cijfers van de voorliggende jaren niet meer representatief zijn voor het daaropvolgende jaar.
De sterfte van 2015-2019 was bij CBS het uitgangspunt en er werd rekening gehouden met de ontwikkeling van de bevolking, de vergrijzing dus. Dat gaf een betrouwbaarder beeld dan botweg de overlijdens tijdens de pandemie mee te nemen.
We hebben ook zelf een analyse uitgevoerd op basis van de CBS-cijfers voor bevolkingsopbouw en overlijdens van 2010-2019 en daarmee kwamen we uit op vergelijkbare verwachte sterfte. Een steun in de rug dus voor de juistheid van de CBS-cijfers in die jaren.
Verwachting
De cijfers van het CBS kunnen we dus gebruiken als verwachtingswaarde en dat is dus ook de baseline die we tot 2024 van het CBS te zien kregen. Wat er meer overlijdt dan deze baseline, is de oversterfte. De verwachtingswaarde staat daarbij synoniem voor de baseline. Dit is dan het staafdiagram dat erbij hoorde:
De oranje balkjes zijn de te verwachten sterfte en de zwarte balkjes de werkelijke sterfte. We zien jaarlijks de verwachting met ongeveer een half procent stijgen vanwege de vergrijzing. Het verschil is telkens de oversterfte, die er tot 2020 niet was. Maar vanaf 2020 is die er opeens na de verschijning van corona. Deze schommelt tussen de 12.000 en 15.000 per jaar, in 2020 vanwege covid-19, daarna “onverklaard”.
We krijgen op deze manier een goed beeld hoeveel mensen er meer overleden dan je zou mogen verwachten op grond van de ontwikkeling van de sterfte van 2010 tot 2019. De overheid probeert nog steeds om allerlei verklaringen te vinden die deze onverklaarde sterfte kan verklaren, zolang het maar geen relatie met vaccinatie is.
Prognose
Op 15 december 2023 publiceert het CBS cijfers, waarin ze een prognose van de sterfte geeft. Dat is een merkwaardige. Het klinkt alsof dat hetzelfde is als de verwachting, maar dat is het dus beslist niet! Het lijkt stilzwijgend in de plaats te komen van de verwachtingswaarde die we tot eind 2023 te zien kregen. Verwachting, prognose, wat maakt het uit?
Is een prognose hetzelfde als een verwachting?
Als we een prognose voor de toekomst afgeven, dan is dat inderdaad hetzelfde, maar als we het over het lopende jaar doen, dan neem je mee wat je tot dan toe hebt waargenomen. Dat is dus net zoiets als bij verkiezingen het verschil tussen een peiling in de jaren of maanden voor de verkiezingsdatum en de exitpoll, die gegeven wordt na het sluiten van de stembussen. De exitpoll zal akelig dicht in de buurt zitten van de definitieve uitslag, maar peilingen kunnen er nog flink naast zitten. Zo zal bij CBS dus de prognose op 15 december 2023 met nog maar 2 weken te gaan vrijwel overeen moeten gaan komen met de sterfte in heel 2023, waarvan de definitieve cijfers pas op 4 juli 2024 bekend werden. Dat gaan we nu bekijken:
In deze grafiek zien we nogmaals t/m 2023 de verwachtingswaarden van CBS als oranje staven. Met een rode kleur is de extra sterfte aangegeven die komt vanuit de prognose eind 2023. De prognose is nu inderdaad gestegen tot wat de werkelijke sterfte was in 2023. Dit heeft het CBS ook meteen maar gebruikt voor de prognose voor 2024, met alleen een kleine correctie voor de te verwachten bevolkingsgroei. De gearceerde staaf is de prognose voor de sterfte voor 2024 op basis van de CBS-cijfers tot medio november 2024.
Wat geeft het CBS zelf als verklaring?
Het CBS geeft geen duidelijke verklaring voor het verschil tussen de prognose en de verwachte waarde. Het zou iets met de babyboom te maken kunnen hebben, waarvan de effecten vanaf 2023 zichtbaar zouden zijn. Dit zeggen ze daarover:
Maar dan moeten we dat dus in de cijfers terug kunnen zien. Gelukkig geeft hun tabel daar uitsluitsel over. Via een staafdiagram kunnen we het zichtbaar maken:
Zwart is weer de werkelijke sterfte voor elke leeftijdsgroep, uitgedrukt als percentage van de verwachte sterfte. Oranje is de prognose van CBS voor 2023 en rood die voor 2024. De cijfers komen weer uit de prognose-tabel uit 2023.
Uit dit diagram zouden we mee moeten kunnen denken met het CBS. Waar komt die stijging van sterfte vandaan? Wat als eerste opvalt, is dat bij alle leeftijden de daadwerkelijke sterfte hoger ligt dan de prognose van CBS, behalve bij 90+. We pikken er de twee meest extreme conclusies uit.
Bij tieners is de sterfte 30% hoger dan de prognose van CBS
Dat is een heftige conclusie! Waar komt die 30% hogere sterfte vandaan? Je geeft een prognose af en het wordt maar liefst 30% meer. CBS heeft hier echt iets uit te leggen. Dit heeft niets met babyboom te maken. Uit andere cijfers lieten we al zien dat die 30% hogere sterfte er pas was sinds 2022. Lees het in Kanaries in de kolenmijn.
Het tweede opvallende in dit staafdiagram is:
Bij de 90-plussers verwacht CBS 14% meer sterfte, maar het was slechts 3%
Alweer een merkwaardige constatering. CBS verwacht dus de meeste oversterfte bij de oudste leeftijdsgroep, terwijl die juist de minste oversterfte hebben. Besef ook dat op 15 december 95% van de overlijdenscijfers al binnen was. En toch zit je er zo ver naast. Het totaal moet kloppen, maar de sterfte zit bij alle leeftijden. Zelfs als je kijkt naar de prognose, dan valt alleen op dat CBS voor de leeftijden tot 30 jaar een fors lagere prognose had dan er in werkelijkheid overleden. Dat werd dus gecompenseerd door de veel hogere prognose bij de 90+ groep.
En wat zegt RIVM?
Het RIVM heeft op 1 januari 2024 de sterfteverwachting van het CBS overgenomen. Het heeft dit ook meteen maar “Prognose” genoemd. Dus als het goed is, komt RIVM nu ongeveer uit op de prognose die het CBS afgeeft en dat zien we inderdaad in dit staafdiagram terug:
De blauwe staven zijn nu de prognoses van het RIVM. Tot 2022 telkens iets lager dan die van het CBS, omdat de rekenwijze iets verschilt. Sinds 2022 steeg de prognose jaarlijks met ongeveer 4%, om in 2024 uit te komen bij de prognose van het CBS. De wekelijkse sterftecijfers worden nu afgemeten aan deze prognose en daarom worden we ook wekelijks op de RIVM-website geconfronteerd met de vermeldingen “Niet verhoogd”, want het is inderdaad niet verhoogd in vergelijking met hun prognose.
Verwachte waarde wordt prognose en weg is de oversterfte
We hebben dus stilletjes een omslag gemaakt van verwachting naar prognose en wie niet op de details let, heeft het niet gezien. Door het gebruik van twee op elkaar lijkende termen, worden we in het ootje genomen. CBS en RIVM houden elkaar de hand boven het hoofd en de oversterfte is als bij toverslag verdwenen.
De weg kwijt
CBS lijkt dus helemaal de weg kwijt. Hun prognose eind 2023 past totaal niet bij het sterftebeeld zoals door henzelf gepubliceerd op 4 juli 2024. Ook hun uitleg van de verschillen tussen prognose en werkelijke cijfers raakt kant noch wal. De weg kwijt lijkt het dus. Het gebruik van prognose i.p.v. verwachting geeft hen de mogelijkheid de oversterfte weg te moffelen, in de hoop dat wijzelf daardoor de weg kwijtraken….